Informacje o projekcie

«Fakt, że w XVI wieku Rzeczpospolita była potęgą, której znaczenie polityczne i kulturalne można było porównać z rolą Francji, że jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku była ona potężnym państwem i w epoce baroku budziła ogromne zainteresowanie wśród europejskich uczonych, a jej polityczne losy były tematem dyskusji w całej Europie [...], jest dzisiaj prawie nieznany za granicą», stwierdza w swojej pionierskiej antologii Die gelehrte Welt des 17. Jahrhunderts über Polen (Wiedeń 1972, przedmowa autorki, s. 9) Maria Elida Szarota.

40 lat po napisaniu tych słów koniecznym wydaje się ponowne podjęcie tych kwestii oraz zbadanie opisów podróży (rozumianych w szerokim znaczeniu tego słowa) pod kątem utrwalonego w nich obrazu Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Zaproponowana w projekcie perspektywa porównawcza w badaniach nad obrazem Polski, Francji i Niemiec pozwoli na ukazanie procesu, w wyniku którego Francja stopniowo uzyskała kulturalną hegemonię w Europie, a w osiemnastowiecznych opisach podróży pojawiło się pojęcie przepaści między Wschodem i Zachodem, które w tekstach z XVI wieku nie było obecne, a w sprawozdaniach z podróży z XVII wieku pojawiało się sporadycznie.

Zadania 

Zadania naukowe realizowane w ramach projektu pozwolą wykazać, że polskie, niemieckie i francuskie opisy podróży mają dla europejskich badań porównawczych pierwszorzędne znaczenie oraz będą stanowiły odpowiedź na pojawiające się w pracach naukowych twierdzenia, jakoby «[p]odróż naukowa była instytucją brytyjską, inne narodowości udawały się wprawdzie w podróże, ale to Brytyjczycy uczynili z nich instytucję i odrębną filozofię», jak skonstatował stosunkowo niedawno David Constantine (zob. Jennifer Speake red., Literature of Travel and Exploration : An Encyclopedia, New York, Fitzroy Dearborn, 2003, t. 2, s. 499). Tymczasem już Adam Kersten we wstępie do pracy E. Szaroty zauważył, że «[w] siedemnastowiecznej opinii publicznej Anglia na Zachodzie Europy, a Rzeczpospolita na Wschodzie były sobie prawie równe pod względem znaczenia międzynarodowego» (Szarota, op. cit., s. 25). 

Wypowiedzi niektórych badaczy ujawniają rażące braki w kwestii znajomości polskich źródeł z jednej strony i wiedzy o obrazie Rzeczpospolitej w źródłach zagranicznych z drugiej, co z kolei prowadzi do formułowania wniosków w oparciu o niepełne badania źródłowe.

Cele 

Projekt umożliwiający przeprowadzenie studiów porównawczych i międzykulturowych jest – biorąc pod uwagę obecny stan badań – koniecznością. Przyczyni się on do upowszechnienia wiedzy o wczesnonowożytnej Rzeczpospolitej i jej postrzeganiu innych państw europejskich (Francji i Niemiec) oraz udostępni zainteresowanemu czytelnikowi zagranicznemu nieznane dotąd polskie i zagraniczne źródła.  

Rola, jaką peregrynacja odgrywała w życiu europejskiej szlachty, jest znana od dawna i była już tematem badań. Jak pokazuje jednak tekst Constantine’a, wiele z tych studiów, szczególnie tych dotyczących dawnego obszaru Rzeczpospolitej, nie jest szeroko znanych. Ponadto prace nad obrazem Polski, Niemiec i Francji w opisach podróży dopiero od niedawna są prowadzone z uwzględniemiem perspektywy interkulturowej. Przykładem może być tu monografia Bernharda Strucka «Nicht West – Nicht Ost. Frankreich und Polen in der Wahrnehmung deutscher Reisender zwischen 1750 und 1850» (Getynga, Wallstein, 2006), która powstała jednak głównie w oparciu o niemieckojęzyczny materiał źródłowy późnych czasów nowożytnych i XIX wieku.

Niezwykle interesująca z naukowego punktu widzenia płaszczyzna polsko-niemiecko-francuskich badań porównawczych wymaga wciąż uzupełniania o teksty starsze i mało znane. Inicjatywy takie, jak niedawno otwarta w pałacu Compiègne wystawa prezentująca Stanisława Augusta Poniatowskiego jako mecenasa sztuki, uświadamiają, jak duże jest zainteresowanie Polską i jej historią i jak wiele luk wymaga jeszcze wypełnienia. 

Materiały źródłowe 

Obiektem zainteresowania polskich, francuskich, niemieckich i litewskich literaturoznawców i kulturoznawców skupionych w ramach tego projektu są przede wszystkim źródła starsze (wczesnonowożytne) i mało dotąd znane nawet polskim badaczom (nie wymieniane także w tak fundamentalnej dla omawianej tematyki pracy E. Szaroty).

Metoda badawcza

Interkulturowa, porównawcza perspektywa i zakres planowanych badań pozwolą na ukazanie wczesnonowożytnej Polski w szerokim kontekście europejskim i przyczynią się do lepszego zrozumienia procesów kulturowych i społecznych, których ślady widoczne są w ludzkiej mentalności do dnia dzisiejszego. Lepsze zrozumienie różnorodnych tożsamości przechowywanych w pamięci zbiorowej mieszkańców Polski, Francji i Niemiec oraz obrazu tych krajów zapisanego w opisach podróży powstałych na długo przed utworzeniem Trójkąta Weimarskiego jest nadal ważnym postulatem badawczym, który – jak pokazują publikowane w ostatnich latach prace zagraniczne – jest daleki od pełnej realizacji. 

Stan badań 

Niniejszy projekt stanowi kontynuację współpracy polskich, niemieckich i francuskich historyków, literaturoznawców i kulturoznawców, którzy wspólnie realizowali już liczne, finansowane ze środków zewnętrznych projekty. W ostatnich latach były to programy skierowane głównie do studentów zaangażowanych we współpracę uczelni, liczne spotkania, dyskusje i wykłady gościnne wykładowców pozwoliły jednak także na nakreślenie wspólnej płaszczyzny zainteresowań i skłoniły wnioskodawców do podjęcia badań porównawczych w ramach projektu Rzeczpospolita, Niemcy i Francja w opisach podróży (peregrynacje, poselstwa, prasa) wczesnych czasów nowożytnych.